ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਸਾਜ਼ (ਸੰਗੀਤ ਵਿਭਾਗ, ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪਟਿਆਲਾ)
ਸੁਨੇਹਾ
ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ, ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਸੰਸਥਾ ਵੱਲੋਂ ਉੱਭਰੀ ਹੈ। ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਜਿਸ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਵੱਸਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਸੰਸਥਾ ਨਾਲ ਜੁੜ ਕੇ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹਿਣ ਦੇ ਚਾਹਵਾਨ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵੀ ਇਸ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨੂੰ ਬਾਖ਼ੂਬੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋਏ ਅਜਿਹੇ ਉਪਰਾਲੇ ਨਿਰੰਤਰ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਜਿਹਨਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਰਸਾ ਸਮੁੱਚੀ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਸਕੇ। ‘ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਸਾਜ਼’ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਸਾਡੀ ਇਸ ਮਹਾਨ ਵਿਰਾਸਤ ਦੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀਕਰਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਸਾਜ਼ਾਂ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼-ਸ਼੍ਰਵਣ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਸਬੰਧੀ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਾਰਜ ਹੈ। ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਮਾਹਿਰ ਅਤੇ ਗਾਇਕ ਪੰਮੀ ਬਾਈ ਇਸ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਦੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਡਾ. ਨਿਵੇਦਿਤਾ ਉੱਪਲ, ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਅਤੇ ਪੂਰਵਲੇ ਮੁਖੀ, ਸੰਗੀਤ ਵਿਭਾਗ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਹੇਠ ਸੰਪੰਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਲੋਕ ਸਾਜ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸ਼੍ਰਵਣ ਵੰਨਗੀਆਂ ਨੂੰ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਵਿੱਚ ਰੂਪਾਂਤਰਣ ਕਰਕੇ ਯੂ-ਟਿਊਬ ਦੇ ਅਜ਼ਾਦ ਮੰਚ ’ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਪੰਜਾਬੀ ਕੰਪਿਊਟਰ ਸਹਾਇਤਾ ਕੇਂਦਰ ਦੇ ਡਾ. ਸੀ ਪੀ ਕੰਬੋਜ ਨੇ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ 22 ਵੱਖ-ਵੱਖ ਲੋਕ ਸਾਜ਼ਾਂ ਬਾਰੇ ਬੜੇ ਹੀ ਵਿਵਸਥਿਤ ਤੇ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਰੂਪ ਨਾਲ ਜਾਣਕਾਰੀ ਇਸ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਸਾਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਕੁ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੁਣ ਘੱਟ ਵੇਖਣ ਤੇ ਸੁਣਨ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਇਹ ਬੜਾ ਹੀ ਦਿਲਚਸਪ ਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਾਰਜ ਹੈ। ਪੂਰੇ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿੱਚ ਵੱਸਦੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਤੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਸਾਡੀ ਇਹ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਿਰੰਤਰ ਜਾਰੀ ਰਹੇਗੀ ਤਾਂ ਜੋ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਆਪਣੇ ਪਰਮ ਉਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਫ਼ਲ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਸਦਾ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਰਹੇ।
ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ (ਡਾ.) ਬੀ. ਐੱਸ ਘੁੰਮਣ ,ਉੱਪ-ਕੁਲਪਤੀ, ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ।
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਸਾਜ਼ || Folk instruments of Punjab
ਲੋਕ ਸਾਜ਼: ਵੰਝਲੀ || Vanjli (Folk instruments of Punjab)
ਲੋਕ ਸਾਜ਼: ਤੂੰਬੀ || Tumbi (Folk instruments of Punjab)
ਲੋਕ ਸਾਜ਼: ਸਾਰੰਗੀ || Sarangi (Folk instruments of Punjab)
ਲੋਕ ਸਾਜ਼: ਰਬਾਬ || Rabab (Folk instruments of Punjab)
ਲੋਕ ਸਾਜ਼: ਢੋਲਕ || Dholak (Folk instruments of Punjab)
ਲੋਕ ਸਾਜ਼: ਢੋਲ || Dhol (Folk instruments of Punjab)
ਲੋਕ ਸਾਜ਼: ਬੁੱਘਧੂ || Bugdhu (Folk instruments of Punjab)
ਲੋਕ ਸਾਜ਼: ਬੀਨ-2 || Been part-2(Folk instruments of Punjab)
<
ਲੋਕ ਸਾਜ਼: ਬੀਨ-1 || Been part-1(Folk instruments of Punjab)
ਲੋਕ ਸਾਜ਼: ਅਲਗੋਜ਼ਾ || Algoza (Folk instruments of Punjab)
Message
Punjabi University, Patiala has emerged as a premier institution of Punjabi language, literature and culture. Wherever in the world the people from Punjabi community are residing they are willing to associate themselves with this institution which has become a representative of punjabiat. The university also understands its responsibility very well and continuously makes efforts to propagate the heritage of Punjab at global level. 'Folk Instruments of Punjab' is an important project towards the documentation and audio-visual presentation of these instruments and promotion of our great heritage.
Prominent folk singer Pammi Bai is the director of this project and it has been completed under the supervision of Dr. Nivedita Uppal, Professor and formerly Head, Dept. of Music. Transformation of various audio - presentations into visual projections and uploading them on the free platform of YouTube has been done skillfully by Dr. C. P. Kamboj of 'Punjabi Computer Help Centre' of Punjabi University Patiala. Information about 22 different folk instruments of Punjab has been compiled in a meticulous and elaborative manner through this project. A few of them now are rare instruments and from this particular context, this is very interesting and important task. Our sincere efforts towards associating the Global Punjabi community with our heritage and providing vital information shall remain constant in order to achieve our prime mandate.
Prof. (Dr.) B.S. Ghuman,Vice-Chancellor, Punjabi University,Patiala
ਸੰਖੇਪ ਜਾਣਕਾਰੀ
ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪਟਿਆਲਾ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਰਾਸਤ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ-ਪ੍ਰਸਾਰ ਲਈ ਵਚਨਬੱਧ ਹੈ। ਇਸ ਉਦੇਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹਿੱਤ ‘ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਸਾਜ਼’ ਨਾਮਕ ਇਹ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਦੇ 22 ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਾਜ਼ਾਂ ਬਾਰੇ ਪੁਖ਼ਤਾ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਨੂੰ ਸੰਗੀਤ ਵਿਭਾਗ, ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ ਉੱਘੇ ਲੋਕ ਗਾਇਕ ਪੰਮੀ ਬਾਈ ਨੇ ਬੜੀ ਸ਼ਿੱਦਤ ਨਾਲ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ 22 ਲੋਕ ਸਾਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਜੰਤਰੀਆਂ ਤੋਂ ਰਿਕਾਰਡ ਕਰਵਾਉਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਤਾ ਕਿੱਥੇ ਤੇ ਕੌਣ ਹਨ ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਤੇ ਰਚਨਾ ਕਿਵੇਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜਾਣਕਾਰੀ ਇਸ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਦਾ ਅਹਿਮ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਸਾਜ਼ਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਾਦਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣਕਾਰੀ, ਵਾਦਨ ਬਾਰੇ ਅਨੁਭਵ ਤੋਂ ਆਪੋ-ਆਪਣੇ ਸਾਜ਼ ਦਾ ਸੁਰੀਲਾ ਵਾਦਨ ਇਸ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਨੂੰ ਸਮਗਰਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਹਨਾਂ 22 ਲੋਕ ਸਾਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਤੰਤੀ ਸਾਜ਼, ਫੂਕ ਵਾਲੇ ਸਾਜ਼ ਅਤੇ ਤਾਲ ਸਾਜ਼ ਤਿੰਨ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਸਾਜ਼ ਹਨ ਜੋ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਨ - ਸਾਰੰਗੀ, ਤੂੰਬੀ, ਰਬਾਬ, ਅਲਗੋਜ਼ੇ, ਵੰਝਲੀ, ਬੀਨ, ਸੰਖ, ਨਰਸਿੰਘਾ, ਢੋਲ, ਢੋਲਕੀ, ਡਾਰੀਆ, ਡੌਰੂ, ਡੱਫ਼, ਢੱਡ, ਨਗਾੜਾ, ਸੱਪ, ਚਿਮਟਾ, ਬੁਗਧੂ, ਮੰਜੀਰਾ, ਮਟਕਾ, ਘੂੰਗਰੂ ਅਤੇ ਖੜਤਾਲ। ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੇ ਸਾਜ਼ਾਂ ਦਾ ਏਕਲ ਤੇ ਸਮੂਹਕ ਵਾਦਨ ਇੱਕ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਸੰਗੀਤਕ ਰਚਨਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਾਸਿਲ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਲਈ ਪ੍ਰੋ. ਮੇਜਰ ਸਿੰਘ (ਫੂਕ ਵਾਲੇ ਸਾਜ਼ਾਂ ਲਈ), ਸ. ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ (ਤੰਤੀ ਸਾਜ਼ਾਂ ਲਈ) ਅਤੇ ਮਾਸਟਰ ਜਨਕਰਾਜ (ਤਾਲ ਸਾਜ਼ਾਂ ਲਈ) ਨੇ ਆਪਣਾ ਵਡਮੁੱਲਾ ਸਹਿਯੋਗ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਨਿਸਚੇ ਹੀ ਇਹ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ, ਖੋਜਾਰਥੀਆਂ, ਸਿੱਖਿਆਰਥੀਆਂ ਤੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਲਈ ਲਾਹੇਵੰਦ ਸਿੱਧ ਹੋਵੇਗਾ।
ਡਾ. ਨਿਵੇਦਿਤਾ ਉੱਪਲ
ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਇੰਚਾਰਜ
ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਤੇ ਪੂਰਵ ਮੁਖੀ,
ਸੰਗੀਤ ਵਿਭਾਗ,
ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ,
ਪਟਿਆਲਾ।
Brief Introduction
Punjabi University, Patiala is committed towards documentation, promotion and propagation of the cultural heritage of Punjab. In partial fulfillment of this objective, this project entitled 'Folk Instruments of Punjab' provides information about 22 different instruments of Punjabi Folk music. Prominent folk Singer Pammi Bai has prepared this project with utmost dedication in collaboration with Department of Music, Punjabi University Patiala. The project contains important information about the manufacturers of these instruments and, the structure and process of making them as well as their playing. Information provided by the prominent instrumentalists, their musical presentation and experiences have further enriched this project. There are three types of instruments which are string instruments, wind instruments and rhythm instruments among these 22 folk instruments namely- Sarangi, Toombi, Rabab, Alghoze, Vanjhali, Been, Sankh, Narsingha, Dhol, Dholki, Daaria , Dauru, Daff, Dhad, Nagarha, Sapp, Chimta, Bughdhu, Manjeera, Matka, Ghungroo and Khartaal. An ensemble of these instruments in the form of a beautiful composition is the highlight of this project. Prof. Major Singh for wind instruments, S. Ranjit Singh for string instruments and Master Janakraj for rhythm instruments, have provided their expertise for this project. The researchers, listeners and lovers of Punjabi folk music shall certainly be the beneficiaries of this project.
Dr. Nivedita Uppal
Project Incharge
Professor and Formerly Head,
Dept. of Music
Punjabi University,
Patiala
Concept
Dr. Jaspal Singh
Vice Chancellor,
Punjabi University, Patiala
Project Director
Pammi Bai
Fellow,
Punjabi University, Patiala
Project Incharge
Prof. Nivedita Uppal
Dept. of Music,
Punjabi University, Patiala
3T4 conversion and YouTube Support
Dr. C P Kamboj
Assistant Professior, Punjabi Computer Help Centre, PUP
http://www.cpkamboj.com/
https://www.youtube.com/user/kambojcp